پاهای جامانده زیر آوار - یادداشت سریع

به گزارش خبرنگاران، روزنامه شهفرایند درباره روزگار متفاوت سه زن که در زلزله بم دچار ضایعه نخاعی شدند ، نوشت: عصمت خانم امروز نمی تواند برود قبرستان. قبرهای بهشت زهرا بلند و کوتاهند و راه، برای چرخ های ویلچر هموار نیست. عصمت خانم از 16 سال پیش پدر و مادر و خواهر و برادرهایش را ندیده، قبرهایشان را هم. آن صبح زود که زمین، خشمی انبوه را از دلش بیرون ریخت و آدم ها را یکی یکی از مادرها و پدرها و خواهرها و برادرها و دخترها و پسرها گرفت، عصمت خانم میان دو دخترش خوابیده بود؛ آرام، آن طور که مادرها وقت خوابیدن کنار بچه ها، دل شان را قرص می نمایند. بعدها گفتند خانواده عصمت خانم، چندنفر از 48 هزار مرده ای بوده اند که زلزله روی دست شهر گذاشت.

آن صبح هنوز بوی شیر از دهان راضیه، دختر هفت ماهه عصمت خانم، به بیرون می ریخت. شب قبل، شوهرش گفته بود امشب را در خانه پدر و مادرش می خوابد، خانه دیوار به دیواری که اندوه به تل نداشتن های عصمت خانم و پنج بچه اش اضافه می کرد. ساعت پنج صبح پنجم دی 1382 زمین با آن غرش مهیب که هنوز صدایش و یادش و ویرانی اش به گذرهای عروس جنوب شرق چسبیده، برای همواره پاهای عصمت خانم را از او گرفت و بچه هایش زیر تن او زنده و سالم ماندند. بم، از آن روز، از آن صبح غم آلود دیگر برای عصمت خانم خانه نشد، پناه نشد، موطن نشد؛ بم، زندان شد. بم هنوز هم برای عصمت خانم زندان کوچکی است. پا نداشتن باید سخت باشد عصمت خانم؟

سخت؛ مثل عکاسی بدون چشم

عصمت خانم یکی از دو هزار و پانصد نفری است که زمین، با هر آن چه در دست داشت، سالم بودن را از آنها گرفت و کلمه ای نثارشان کرد که تا پیش از صبح زلزله، فکرش را هم نمی کردند. عصمت خانم را خروار خروار آوار، قطع نخاع شان کرد. مادربزرگش یک روز گفته بود خدا کند هیچ وقت آل سراغت نیاید دخترجان، آل که در خواب بیاید، هر چه فریاد بزنی صدایت به کسی نمی رسد؛ خدا به دور باشد. خدا صدایت را هیچ وقت نبُرد دخترجان. آوار گلی خانه عاریه ای مادرشوهر در آن صبح زودِ سردِ تاریک، از آل بی رحم تر بود. عصمت خانم هر چه فریاد کشید، کسی صدایش را نشنید. تنش پلی بود روی بچه های چندماهه و صدای فریاد با هق هق گلوهای لرزان راضیه و الهام می آمیخت. صدا کم کم بریده شد، صدا تمام شد و چند ساعت بعد وقتی تن تکیده زن را که هنوز هلال امنی بود برای تُردبچه های گریان، بیرون کشیدند، دیگر گلوی او نای بیرون انداختن کلمات را نداشت. یک سال و نیم او را در بیمارستان های بندرعباس و تهران خواباندند و باور، یقین از دست دادن، یک روز آمد و برای همواره سر جایش نشست. خیلی دیر توانستم قبول کنم که قطع نخاعم. وقتی بلندم می کردند، انگار تنم از هم جدا می شد. کسی که یک عمر راه رفته است، در یک لحظه می فهمد دیگر نمی تواند. چطور باید با این کنار آمد؟ خیلی سخت.

عصمت خانم را از آن روز کسی بیرون خانه ندید. صدایش را هم کسی درست نشنید. هنوز هم آن فریاد در گلوی او ماسیده و وقتی دراز کشیده روی فرش قرمز پرگل خانه کوچکش که به یک حیاط نقلی ختم می گردد و می خواهد از اسارت تن بگوید، کلمه ها به سختی راه دهانش را پیدا می نمایند. عصمت خانم چهل وشش ساله است، باورش سخت است. آن صورت رنجور که از میان روسری تنگ و پس زمینه دیوار سفید خانه اش پیداست، بیشتر از 46 سال خط های انبوه دارد. غم آشکار دویده میان ابروها و چشم ها و پوست تیره جنوبی اش اما گواه خوبی است برای گفتن از قصه زنی که از 16 سال پیش، از کمر به پایین قطع نخاع شد و دیگر جز برای رفتن به بیمارستان، از خانه بیرون نرفت، زندگی اش با یارانه و 100 هزار تومان مستمری بهزیستی چرخید، جهیزیه دخترهایش را با هزار بدبختی جور کرد و دست آخر برای درآمدن از سرافکندگی ناتوانی، طلاق یکی شان را از همان دوران عقد گرفت که جهیزیه دادن سخت بود. روز از پی روز در انزوای مهیبی گذشت، بی آن که یک روز کسی به دیدارش بیاید برای مرهمی گذاشتن بر زخم روانِ رنجور او. گوشه گیر شده، خودش در هیچ مراسمی شرکت نمی نماید. روانشناسان ما جمعی کار می نمایند. رقیه زابلی، مددکار انجمن حمایت از ضایعه نخاعی ها این را در حواس پرتی عصمت خانم، آرام و در گوشی می گوید.

چشم های عصمت خانم، چند روز مانده به سالگرد زلزله، دو حلقه آتش است که از میان شعله های چراغ نفتی قرمز نشسته در میان خانه گُر می گیرد. سرمای شب های اندوهگین شهر غم زده را هنوز همین شعله های نفتی گرم می نمایند و بم شهر خواستنی عصمت خانم که روزگاری مایه مباهات بود و نخلستان هایش تن به تن هم داده، به شهرهای جنوب شرق فخر می فروختند، حالا برای او سوراخ کوچک سرد و تاریکی است که کامل گازکشی نشده. عصمت خانم را زن های همسایه زن گوشه گیری می شناسند که دو سال بعد از زلزله و فلج شدن مردش رهایش کرد و رفت؛ مردی که خود داغدار پدر و مادر و برادرهایش بود و دیگر زن فلج را نمی دانست باید کجای دلش بگذارد. گوشه لب پایین عصمت خانم، زیر دندان های یکی در میانش به کنایه گیر می نماید وقتی می خواهد از مردش بگوید که سالی دو سه بار به او سر می زند و از روزگار زن معلول و پنج دخترش که دوتایشان با دو بچه و مهر طلاق در شناسنامه به آن خانه کوچک که حالا بوی آبگوشت در آن پیچیده، برگشته اند، خبر ندارد. بغض همراه همیشگی عصمت خانم است وقتی دی می آید، وقتی هر پنجشنبه می آید و او مثل هر سال، مثل هر پنجشنبه نمی تواند برود قبرستان و سری به پدر و مادر و خواهر و برادرهایش بزند که شنیده ردیف به ردیف کنار هم خوابیده اند و روی سنگ های سیاه براقی که روزها زیر تیغ تیز آفتاب، انعکاس مرگند، نوشته شده: تاریخ مرگ: 5 دی 1382.

عصمت خانم پتوی پلنگی گرمش را کنار می زند و با دست هایی گوشتالو راه را برای رسیدن هوا به بدن درازکشیده اش باز می نماید. او را همین دو روز پیش برای چندمین بار از اتاق عمل بیرون آورده اند و حالا کیسه سنگ های مثانه و کلیه اش رنگ و وارنگ تر از قبل شده، به وزن سی کیلو. دکترها هر دفعه می گویند تو چطور با این همه سنگ در بدنت زنده مانده ای؟ عفونت از سوند متصل مدام، سنگ مثانه و زخم بسترهای کوچک و بزرگ، یادگارند بر تن زنی که زلزله، زخم ریشه داری بر تَنَش به جا گذاشت. راستی آن روز چندشنبه بود؟

پنجشنبه بود؛ مثل امروز

اعظم را زود شوهر داده بودند. آن قدر زود که وقتی زلزله آمد، نوزده ساله بود و یک بچه چهارساله داشت. آن شوهر و آن بچه را زلزله برد، با تنی له و کبود از انبوه آوار. اعظم با چشم هایی درشت و امیدوار که تیله های مشکی گردی اند روی صورتی سبزه، چشم می دوزد به شعله های بخاری نفتی و با لبخند غم گفتن را پنهان می نماید؛ یاد بیمار. از صبح زلزله، بیش از همه، یک افسوس برای اعظم مانده که حالا سی وهفت ساله است، دوباره ازدواج نموده و دو بچه تازه دارد؛ افسوس که کاش وقتی زمین تکان های ریز می خورد، از خانه بیرون رفته بود. که کاش نخوابیده بود. که کاش وقتی زمین و زمان به هم ریخت و آن غرش مهیب، سقف و کف خانه را به هم نزدیک کرد، موقع فرار بچه را محکم تر در دست هایش گرفته بود، شاید دیگر او را نمی دید که از دستش پرت شد و خود به چشم خویشتن دید که جانش رفت. وقتی زلزله اصلی آمد، بچه ام را برداشتم که فرار کنم، از دستم افتاد. خودم هم ماندم زیر آوار و نتوانستم فرار کنم. طول کشید تا من را پیدا کردند. اول من را بردند رفسنجان، دکتر اول گفت که وسیله نداریم برای عمل. گفت دو سه هفته طول می کشد تا وسیله از تهران بیاید. کسی هم خبر نداشت که من در بیمارستان رفسنجانم. کرمان دنبالم می گشتند، آشنایی من را در رفسنجان دید و به خانواده ام اطلاع داد. بعد من را فرستادند بیمارستان میلاد و آنجا عملم کردند. تهرانی ها به ما خیلی لطف کردند.

اعظم در خانه را خود با لبخند باز نموده؛ خانه ای که موسسه ایتالیایی کالیتاس ساخته که دو ماه بعد از زلزله به بم آمدند و 700 خانه برای زنان شوهر از دست داده و تعدادی از ضایعه نخاعی ها ساختند؛ موسسه ای که هنوز در بم دفتر دارد و یاری هایش به مردم بم قطع نشده. دعای خیر بمی ها هنوز پشت سرشان است؛ مثل اعظم که نشسته بر ویلچری رنگ و رو رفته و تنِ نخل بلند، نشسته میان حیاط کوچک، پس زمینه صورت جوان اوست. همین لبخند هم بود که وقتی خوابیده روی تخت بیمارستان، داشت کم کم باور می کرد دیگر هیچ گاه نخواهد توانست راه برود، دل آقا مجید را برد. آقا مجید، همسر الانِ اوست و وقتی به بیمارستان تهران می رفت و می آمد تا به خواهر مریضش که هم تختی اعظم بود، سر بزند، شیفته لبخند و برق چشم های او شد. آن برق، هنوز هم در چشم های اوست و یاد روز زلزله که مادر و پدر و دو خواهر و دو برادرش زیر آوار ماندند و مردند، پشت آن چشم ها پنهان است. اعظم از خانواده قبل از زلزله سال 82، دیگر هیچ ندارد و خانه تازه ساخته اش و شوهر و بچه های جدیدش و ورزش، یاری اند برای از یاد بردن؛ از یاد بردن باید سخت باشد.

فریاد بچه های برنامه کودک تلویزیون با صدای بچه های اعظم در هم می آمیزد و زن جوان که بسکتبال شانه هایش را، برعکس پاهایش که لاغرند و خمیده اند و ضعیفند، ورزیده نموده، چشم می دوزد به روبه رو. گفتن از روز مرگ فرزند، فرزندی که از دست های مادر رها و مغزش کف زمین پهن شده باشد، دشوارترین است، وقتی که از یک خانه، تنها زنده بیرون آمده باشی؛ تنها بازمانده. مددکار انجمن حمایت از ضایعه نخاعی های بم، اعظم را با لبخندی همیشگی به یاد می آورد؛ با امیدی عجیب به زندگی و شوق زیستن، خلاف آنچه بین زنان ضایعه نخاعی بازمانده از زلزله در همه این سال ها دیده. اعظم، یکی از 350 معلولی است که در انجمن پفراینده دارند و یکی از 112 زن و 111 مردی است که در زلزله ضایعه نخاعی شدند و نام شان در انجمن ثبت شده است. اما آمار اداره بهزیستی بم از معلولان زلزله دقیق تر است و در دست علیرضا اشرف زاده، رئیس این اداره خود غیر پدرش، همه اعضای خانواده اش را در زلزله از دست داد. در زلزله بم، 300 نفر ضایعه نخاعی شدند. تعدادی شان خوب شدند و حدود 140 نفر داریم که هنوز روی ویلچرند؛ کسانی که هیچ کس سراغ شان را نمی گیرد. ما هنوز درست و حسابی ویلچر نداریم که به آنها بدهیم. چرا مسئولان از ما یاد نمی نمایند؟ فاجعه بم خیلی زیاد بود. در کوچه محل زندگی ما 232 جنازه را از زیر آوار درآوردند. شما ببینید چقدر ابعاد فاجعه زیاد بود. من خواهش می کنم به این 140 نفر سر بزنند، خدا را خوش نمی آید. آنها همه از نظر مالی دچار مشکلند. حتی خیلی وقت ها پول پوشک هم ندارند. اطلاعات اشرف زاده نشان می دهد اداره بهزیستی بم قبل از زلزله 200 پفراینده داشت و بعد از آن، این تعداد 12 هزار نفر شد. معلولان اولیه حدود پنج هزار نفر بودند و حالا حدود 2 هزار و 700 معلول در این اداره پفراینده دارند. در این میان، معلولان اعصاب و روان وضع شان بدتر است؛ کسانی که رئیس اداره بهزیستی بم می گوید بودجه ای نیست که به آنها برسد. در کل ما 240 نفر معلول اعصاب و روان داریم. یک هزار و 26 معلول جسمی، 70 مصروع، 253 ناشنوا، 189 نابینا، 608 معلول ذهنی و 45 نفر سالمند.

اعظم جزو اعصاب و روانی ها نیست و با راه نرفتن، با فلج بودن و دیگر هیچ وقت مثل قبل نشدن، کنار آمده و اصرار دارد بر شرکت در هر برنامه و دورهمی که انجمن ترتیب می دهد. همین هاست که او را زنده نگه داشته؛ با دانه های کوچک و نورَس امید در دل که اندوه از دست دادن را هر روز و ذره ذره کنار می زند. وقت هایی که در شهرهای دیگر زلزله می آید اما جداست. بمی ها با هر زمین لرزه و دیدن تصویر بازماندگان هر زلزله ای، انگار برمی گردند اول خط، انگار کوشش 16 ساله پودر می گردد و به هوا می رود. این حس مشترک همه آنان است؛ حس مشترک اعظم و رضا احمدی زاده، عضو هیأت مدیره انجمن که قبل از زلزله در تصادف ضایعه نخاعی شد و بعد از آن، به فکر راه انداختن انجمنی با آدم هایی مثل خودش افتاد. هر وقت هر جا زلزله می آید، برمی گردیم به 16 سال قبل. هر مرده ای که می بینیم، مرده های خودمان جلوی چشم مان می آید. هر آواری که می بینیم، آوار خانه های خودمان می آید جلوی چشم مان. زندگی مان دوباره به هم می ریزد. 16 سال است هنوز وقتی دور جمع می شویم، آدم ها خاطراتی از زلزله می گویند که برای اولین بار است گفته می گردد. این ماجرا آن قدر سنگین بود که می گردد کتاب ها از آن نوشت. جمله آقای احمدی زاده تمام نشده، اعظم دستی به گونه های سرخش می کشد، لب های صورتی اش را به دندان می گزد و می پرسد: یعنی بقیه هم مثل من اند؟ وقتی هر سال پنجم دی می آید، در دل آنها هم به اندازه من غم، آوار می گردد؟

همه همین طورند؛ مثل حیات خانم

بچه ها دیده بودند که حیات خانم صورتش بیرون است و بدنش زیر خاک. هر کس هرچه در توان داشت، گذاشته بود که حیات خانم را از زیر خشت و گل بیرون بکشد. نزدیک ظهر بود و شهر را شیون برداشته بود. حیات خانم همان جا گیر نموده زیر حجم انبوه آوار، سراغ بچه هایش را گرفته بود؛ سراغ عباس، شوهرش را که فَکش خرد شده و دندان هایش از دهانش بیرون ریخته بود. آن روز حیات خانم را با دست گرفتند و به زور از تنگنای خاک بیرون کشیدند. بعدها دکترها گفتند همین بیرون کشیدن و رعایت نکردن اصول، مهره های کمر او را خرد نموده و به نخاعش آسیب زده. حیات خانم از پنجم دی 1382 از نصف تن فلج است و حالا که نشسته کنار دیوار سنگی خانه اش، زیر پتوی قهوه ای، با شرم از رنج رفتن به دستشویی و حمام و همه زحمت های 16 ساله عباس و بچه ها می گوید، اشک، میهمان سمج چشمخانه اش است.

عباس آقا چای را با کلمپه پخت امروز، می گذارد جلوی میهمان ها و می گوید با این که آنها بچه ای را از دست نداده اند اما آن قدر عضو از خانواده بزرگ شان زیر خاک رفته که آنها هم مثل همه اهالی بم تا ابد عزادار باشند. گوشه چشم های پیرمرد به حیات خانم است، به حیات رضوان؛ چه اسم زیبایی. روزهای 16 سالی که گذشت اما مثل این اسم زیبا نبوده است؛ کدر بوده است، بی پول و غرق در اندوه آن چه از دست رفته است؛ مثل کار عباس آقا که رانندگی جاده ها بود و دیگر دیسک کمر، آن را از او گرفته. مثل پاهای حیات خانم که هنوز فکر می نماید شاید یک روز دوباره برگردند. مثل حوصله تمام شده بچه ها که باید نوبتی به خانه مادرشان بیایند و او را تر و خشک نمایند. پاهای حیات خانم با خجالت از زیر پتو سرک می کشند و او که سال جاری یک سکته را هم از سر گذرانده، تازه از بیمارستان مرخص شده است؛ بیمارستانی پرخرج که از پس هزینه هایش برنمی آیند و 50 هزار تومان مستمری بهزیستی، در نبود بیمه، هیچ است در برابر پول هنگفت درمان.

حیات خانم جزو آنهاست که به قول احمدی زاده، عضو هیأت مدیره انجمن، کنار آمدن با فاجعه، آن هم در این سن و سال برایش سخت بوده. تعدادی از این معلولان نتوانسته اند بعد از زلزله خودشان را با جامعه وفق دهند. نتوانسته اند قبول نمایند که باید از این به بعد با ویلچر رفت و آمد نمایند. از زندگی تنفر دارند. ما معلولانی داریم که همه اعضای خانواده شان را در زلزله از دست داده اند و الان تنها زندگی می نمایند و هر روز آرزوی مرگ می نمایند. درد آنها دو برابر آدم های سالم داغدار است. آنها از روز زلزله، جایی میان رفتن و ماندن گیر نموده اند. تعدادی هم البته به زندگی برگشته اند. سرِ کار می فرایند و توانسته اند دوباره برای خودشان زندگی بسازند.

بم را یک بار دیگر ساختند. این را کیست که نداند؟ یک شهر تازه، روی خرابه هایی که هنوز بوی مرگ می دهد. اما از نو ساختن شهر آن را بدون مانع نکرد برای معلول ها، برای از کار افتاده ها. شهر جدید باید بدون مانع ساخته می شد، ولی الان هرجا را که نگاه کنی، سطح ارتفاع پیاده روها با خیابان ها و ... حداقل 30 سانتی متر است. هیچ کس ما را در همه این سال ها ندید. من دو خواهر و چند خواهرزاده را در زلزله از دست دادم. خواهرم کنار خانه ما خانه ای ساخت که دستشویی اش هفت پله می خورد. او هر روز من را کنار خودش می دید ولی به این فکر نکرد که من اگر در خانه اش بخواهم به دستشویی بروم باید چه کنم. این مشکل همه جا هست، در هر اداره و ساختمانی که می رویم همین طور است. این ذهنیت شامل همه است. وقتی خواهر من حواسش نبوده، از مسئول چه انتظاری است؟ وقتی ایراد هم می گیریم، در ورودی ساختمان ها رمپی را در نظر می گیرند که آدم های سالم هم می ترسند از آن رد شوند از بس استاندارد نیست.

رضا احمدی زاده می گوید مشکل معلولان بم فقط راه رفتن نیست. ما خیلی وقت است با راه نرفتن کنار آمده ایم؛ این حاشیه معلولی است که دردسر دارد. یک مَثَل چینی هست که می گوید اگر می خواهید به کسی غذا بدهید، یک ماهی بدهید؛ اگر می خواهید یک عمر به او غذا بدهید، چوب ماهیگیری به او بدهید. هموارسازی راستا معلولیت است که مهم است؛ در همه بخش ها، در راستا مالی و فرهنگی و اجتماعی و همه جا. از همه مهم تر، فقر آگاهی است. وقتی کسی امروز ضایعه نخاعی می گردد، خانواده اش هیچ درباره این موضوع نمی دانند. هیچ کلاس و آموزشی نیست. اینها را ما در شهرهای بزرگ هم نداریم، چه برسد به شهری مثل بم.

عصمت خانم و اعظم خانم و حیات خانم امروز نمی توانند بفرایند قبرستان. آنجا برای معلول ها راه نیست. پنجم دی 1398، 16 سال پس از واقعه، صدای آرام گریه عصمت خانم و اعظم خانم و حیات خانم به حیاط خانه ها نمی رسد؛ به درخت های خرما که از بالایشان می گردد بهشت زهرا را دید که یک دست سیاه شده.

وضعیتی متفاوت با جامعه نرمال

درباره وضع ضایعه نخاعی های زلزله بم کمتر پژوهش شده؛ آنالیز کیفیت زندگی معلولان ضایعه نخاعی زلزله سال 1382 در شهر بم که مهدیه عبدالهی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه زرند انجام داده، یکی از معدود پژوهش هایی است که در این باره صورت گرفته، آن هم در سال 1395. نتایج این مطالعه که با نمونه شصت وپنج نفری صورت گرفته، نشان می دهد: کیفیت زندگی معلولان ضایعه نخاعی زلزله شهرستان بم در چهار بُعد سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و محیطی دارای میانگین نمره کمتری نسبت به جامعه نرمال ایرانی است. این تفاوت در بُعد سلامت جسمی بیشتر است. زلزله مخرب بم، تأثیر بسیاری بر جنبه های مختلف زندگی معلولان مورد مطالعه داشته و هنوز تا رسیدن به وضع مطلوب زندگی این معلولان راه بسیار است. نتایج این مطالعه نشان می دهد آزمودنی ها سطح سلامت روان کمتری نسبت به جامعه نرمال ایرانی دارند و این تفاوت بین آنها معنی دار است. نتایج این پژوهش، نتایج پژوهش دیگری را که در این باره صورت گرفته، تأیید می نماید؛ اینکه یک سوم معلولان ضایعه نخاعی مورد آنالیز در بُعد روانی کیفیت زندگی پایینی دارند.