نقش کمیته های اخلاق در کاهش تخلفات پژوهشی - یادداشت سریع

دکتر رضا وفایی در گفت وگو با خبرنگاران، با اشاره به این که موضوع تخلف پژوهشی مخصوص قشر خاصی نیست و تمامی کسانی که با مقوله پژوهش مرتبط هستند، می توانند در معرض انجام یک تخلف پژوهشی باشند؛ گفت: دانشجویان به دلیل تجربه کمتر و اطلاعات کمتر در مورد انتشار نتایج تحقیق، بیشتر در معرض انجام تخلف در انتشار آثار پژوهشی هستند.

وی با اشاره به این که پایه علم بشر تجربه و تحقیق است و انسان ها با آزمودن پدیده های مختلف و جمع آوری نتایج آن به دانش رسیده اند، گفت: برای اینکه نتایج حاصل از تجربه، قابل تعمیم و تکرار پذیر باشد، باید از اصولی تبعیت کند تا ازخطاها و نقص ها در امان بماند. اینجاست که ضرورت رعایت اصول تحقیق و متدولوژی تحقیق نمایان می گردد.

دبیر کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی اخلاق در پژوهش را یکی از بخش های مهم پژوهش دانست و گفت: اخلاق در پژوهش بر تمامی جنبه های تحقیق احاطه دارد و در تمامی مراحل یک تحقیق از انتخاب ایده تا انتشار نتایج باید مورد دقت قرار گیرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، با اشاره به جنبه های مختلف اخلاق در پژوهش اظهار کرد: با افزایش کمی و کیفی تولیدات علمی جنبه های جدیدی از اصول اخلاق در پژوهش به وجود آمد. یک زمانی صرفاً موضوع اخلاق در پژوهش ها، در تحقیقات با آزمودنی های انسانی مورد توجه بود اما وقتی تحقیقات روی آزمودنی هایی همچون پژوهش به روی حیوانات، تحقیق روی سلول های بنیادی، گامت و اسپرم و همچنین تحقیق با آزمودنی های آسیب پذیر مانند بچه ها، بیماران اعصاب و روان، زنان باردار و... به وجود آمد؛ ناگزیر اصول اخلاق در پژوهش در این زمینه ها نیز تدوین شد. اخلاق در پژوهش تمام جنبه های یک تحقیق را در بر می گیرد، مثلاً قوانین اخلاق حافظ سلامتی و حقوق آزمون گر و مجری تحقیق نیز هست. حتی مسائل زیست محیطی نیز در آیین نامه های اخلاقی مدنظر قرار می گیرند.

وی ادامه داد: تمامی این موارد به صورت راهنماهای اخلاق در پژوهش در دسترس پژوهشگران است و هر پژوهشگری موظف است قبل از انجام هر تحقیقی از اصول اخلاق در پژوهش مرتبط با آن تحقیق مطلع باشد و عدم مطلعی از این اصول رافع مسئولیت محقق و تیم تحقیق نیست. در مورد تحقیقات دانشجویی یک دانشجو باید علاوه بر مطالعه راهنماهای اخلاق در پژوهش، از تجربه یک استاد به عنوان راهنما بهره جوید؛ که اگر این دو شرط مراعات گردد احتمال خطای پژوهشی بسیار کاهش خواهد یافت.

معاون مدیر پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، خطاهای پژوهشی را به تخلفات عمدی و تخلفات سهوی تقسیم کرد و با بیان دلایل بروز تخلفات عمدی گفت: در تخلفات عمدی محقق معمولاً با مطلعی از اینکه یک موضوعی تخلف است، مرتکب آن می گردد. البته تخلفات عمدی نیز دلایل خاص خود را دارند که به عنوان مثال می توان از مواردی مانند استرس فارغ التحصیلی و فشار فرصت زمانی کمی که محقق دارد یا قرار دریافت در یک فضای رقابتی برای دستیابی به تولیدات علمی بیشتر که در حد ظرفیت فرد نیست اشاره نمود، که البته هیچ کدام از این دلایل موجه نیست و تمامی آن ها قابل پیشگیری هستند.

وی با بیان این که اساس تخلفات پژوهشی سهوی، عدم مطلعی افراد از مبانی اخلاق در پژوهش است، اعلام کرد: تخلفات پژوهشی سهوی در دانشجویان به دلیل تجربه کمتر، ممکن است، بیشتر اتفاق بیفتد. به همین دلیل پژوهشگر ضروری است قبل از انجام هر تحقیقی درباره مسائلی مانند روش تحقیق، پژوهش های پیشین، امکان پذیری موضوع و... اطلاعات کافی داشته باشد و احتیاج دارد تا به جنبه های تخصصی اخلاق در پژوهش مرتبط با موضوع تحقیق نیز اشراف علمی کسب کند. البته همان طور که پیشتر هم بیان شد کسب این دانش با همراهی استاد راهنما کامل تر و هم راحت تر صورت خواهد پذیرفت. زیرا یک محقق باتجربه در کسوت استاد راهنما به واسطه دانش و تجربه ای که دارد خطاهای پژوهشی را پیشبینی و پیشگیری خواهد نمود.

دبیر کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، اضافه نمود: در این که آموزش تاثیر بسزایی در پیشگیری از تخلفات پژوهشی خصوصاً تخلفات سهوی دارد شکی نیست ولی نکته ای که وجود دارد این است که از روش ها و مطالب آموزشی موثر در این زمینه استفاده گردد.

وفایی به اهمیت جامع بودن آموزش اخلاق در پژوهش اشاره نمود و گفت: این آموزش باید هم به مصداق های خطاهای پژوهشی بپردازد، هم روش های پیشگیری را دربرگیرد و هم پیامدهای ناشی از یک تخلف پژوهشی را برای محققین بازگو کند.

وی با عنوان این موضوع که آموزش در زمینه پیامدهای ناشی از خطای پژوهشی، می تواند حتی در ارتکاب تخلفات پژوهشی عمدی نیز نقش پیشگیرانه داشته باشد، گفت: اگر پژوهشگر بداند مسئولیت یک مقاله پژوهشی انتشار یافته تا ابد با نویسندگان آن همراه است و یک خطای پژوهشی می تواند نتیجه سال ها شهرت علمی یک محقق را تحت تاثیر قرار دهد، برای جلوگیری از رخداد یک تخلف پژوهشی مراقبت بیشتری خواهد نمود.

دبیر کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به اقدامات اجرا شده در مورد آموزش اخلاق پژوهش به دانشجویان اشاره نمود و گفت : در حال حاضر کارگاه های آموزشی که توسط معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه ها برای دانشجویان برگزار می گردد، می تواند احتیاجهای علمی دانشجویان را رفع کند. همچنین موضوع اخلاق در پژوهش در مقاطع دکتری و تخصص نیز به عنوان واحد آموزشی ارائه می گردد.

وی اضافه نمود: اما آن چه از اهمیت بیشتری برخوردار است این است که هر محقق قبل از انجام تحقیق باید صلاحیت علمی و مطلعی کامل از قوانین اخلاق در پژوهش مختص و مرتبط با عنوان تحقیقش را داشته باشد و این مطلعی عاملی موثر در پیشگیری از تخلفات سهوی پژوهشی خواهد بود.

وفایی با اشاره به وظایف کمیته اخلاق در پژوهش گفت: کمیته های اخلاق در پژوهش در دانشگاه های سراسر کشور و ذیل معاونت تحقیقات و فناوری فعالیت دارند.کلیه طرح های پژوهشی دانشگاه قبل از اجرا باید مصوبه و کد اخلاق مربوطه را از کمیته اخلاق اخذ نمایند. اولین وظیفه کمیته اخلاق در پژوهش، صدور مجوز تحقیقات برای فعالیت های پژوهشی پژوهشگران دانشگاه است. همچنین کمیته های اخلاق، بر حسن اجرای مصوبات اخلاق در دانشگاه و مراکز تابعه نظارت می نمایند و سومین وظیفه آن ها سیاستگذاری و برنامه ریزی و اجرای محتواهای آموزشی به منظور ارتقاء سطح مطلعی پژوهشگران نسبت به مقوله اخلاق در پژوهش است.

او ادامه داد: اهم فعالیت های آموزشی دبیرخانه کمیته اخلاق، چاپ کتب و راهنماهای اخلاق در پژوهش، برگزاری کارگاه های آموزشی حضوری و آنلاین، انتشار دستورالعمل های اخلاق در پژوهش در سایت دانشگاه که در دسترس کلیه پژوهشگران واقع شده است و ارائه خدمات مشاوره حضوری و برخط است که موجب می گردد رسالت معاونت تحقیقات و فناوری که پاسخگویی به تمام احتیاجهای پژوهشگران در زمینه اخلاق در پژوهش است، به نحو احسن برآورده گردد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در خاتمه به اقدامات کمیته اخلاق این دانشگاه اشاره نمود و گفت: کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به عنوان دانشگاه پیشرو، دو کارگروه با عناوین کارگروه آنالیز تخلفات پژوهشی و کارگروه صیانت از اخلاق در انتشار آثار پژوهشی دارد. کارگروه آنالیز تخلفات پژوهشی به آنالیز و اخذ تصمیم در مورد تخلفاتی که توسط پژوهشگران اجرا شده است،می پردازد. همچنین کارگروه صیانت از اخلاق در انتشار آثار پژوهشی، نقش پیشگیرانه و آموزشی در زمینه بروز خطاهای اخلاق در پژوهش دارد و اقدام موثری برای حفاظت از تولیدات علمی دانشگاه است.