اقتصاد انرژی و چالش های آن - یادداشت سریع

در دهه های گذشته برنامه ریزی سنتی که بیشتر بر پایه پیش بینی های قطعی راسخ بود تا حدود زیادی موجب کسب موفقیت برای سازمان ها می شد، اما هم اکنون این روش کارایی خود را از دست داده است. پیش بینی های قطعی شاید در افق زمانی کوتاه مدت و معینی درست باشند، ولی در میان مدت و بلندمدت و با ظهور رویدادهای پیش بینی نشده و غافل گیر نماینده همانند هجوم ویروس کرونا، تغییرات پی درپی در سیاست های کلان ملی، منطقه ای و نیز بین المللی و از همه مهم تر ناتوانی مدیران و سیاست گذاران را برای درک تغییرات نوظهور، آشکار می سازد. این ناتوانی موجب از کار افتادن و غیرقابل استفاده شدن استراتژی های تدوین شده بر اساس پیش بینی های قطعی می گردد. در شرایط فعلی و موقعیت های کنونی کم نیستند برنامه ریزی هایی که بدون توجه به تغییرات عمیق آینده طراحی می شوند و درنتیجه اهداف در نظر گرفته شده در برنامه را محقق نمی سازند. در یک مطالعه میدانی ماهنامه اکتشاف و فراوری نفت و گاز، آینده را حاصل کنش های چهار مؤلفه سازنده شامل فرایندها، رویدادها، تصاویر و اقدامات می دانند.

فرایند و رویداد بر دو ویژگی آینده متمرکز هستند. چراکه فرایند اشاره به پیوستگی تاریخی و زمانی دارد و رویداد بر گسستگی تاریخی تأکید می ورزد. فرایندها تغییرات منظم در داده ها یا پدیده ها در خلال زمان هستند و از گذشته شروع شده و تا آینده ادامه می یابند؛ اما رویدادها برخلاف فرایندها حاصل یک اتفاق یا حادثه هستند که به شدت بر فرایندها و به طورکلی بر آینده تأثیر می گذارند. تصاویر حاصل برداشت یا درخواست افراد و گروه های گوناگون در مورد آینده است و درنهایت اقداماتی که بر اساس تصاویر بازیگران مختلف از آینده شکل می گیرد.

آنچه نگارنده را در آنالیز چالش های آینده در حوزه انرژی معطوف داشت باید گفت که نخستین گام از مطالعات آینده پژوهی در حوزه انرژی است که شناسایی فرایندهای نوظهور در بازار انرژی خواهد بود؛ اما درعین حال یکی از الزامات اساسی در تدوین برنامه ریزی های کلان و بلندمدت در این حوزه به شمار می رود. تنوع فرایندها عبارت اند از:

1-فرایندهای نوظهور در بازار انرژی دنیا با تغییرات اساسی در بازارها حتی قبل از بروز بحران مالی و بین المللی و عملکرد مالی دنیا ناشی از کرونا که در حال وقوع است. البته ناگفته نماند که رشد تقاضای انرژی در دهه باعث بهره برداری بیشتر از ظرفیت های بازار شد، به طوری که هرگونه وقفه در عرضه انرژی به دلیل تغییرات آب و هوایی و یا تحولات ژئوپلیتیکی، افزایش شدید قیمت نفت و گاز را به دنبال داشت. محدودیت های زیرساختی و فنی، افزایش ریسک های ژئوپلیتیکی و سرمایه گذاری، نوسان قیمت ها و هزینه ها و توجه به مقررات زیست محیطی برای استفاده از سوخت های فسیلی نیز بر پیچیدگی تصویر آینده دنیا افزوده است به طوری که ظهور بازیگران دنیای جدیدی که در بخش انرژی و شرایط ژئوپلیتیکی تأثیرگذار هستند، به منزله تهدید جدیدی برای بازیگران فعلی بازار دنیای انرژی ازجمله آمریکا به لحاظ کاهش قدرت تأثیرگذاری و ایفای نقش در شکل دهی سیستم آینده بین المللی انرژی آنها بشمار می رود.

از طرفی در دهه های آینده جمعیت دنیا از 7 میلیارد نفر به 9 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت. با افزایش جمعیت، رشد مالی و سطح استاندارد زندگی در مناطق پرجمعیت افزایش خواهد یافت و درنتیجه جامعه برای تداوم و حفظ این میزان رشد مالی به منابع غذا، آب، زمین و مواد اولیه به ویژه انرژی بیشتری احتیاج خواهد داشت. مشاخصه برای تأمین احتیاجها منجر به شکل گیری فرایندها و محرک های جدیدی می گردد و درمجموع آینده انرژی دنیا را شکل خواهد داد. درنتیجه حتی قبل از افزایش و نوسانات کاهشی کرونایی اخیر، قیمت نفت نیز در دنیا در جهت ناپایداری انرژی قرار گرفته بود؛ بنابراین زمان آن رسیده تا سیستم جدیدی طراحی گردد و استراتژی های نوین به نحوی تدوین گردند تا به طور هم زمان شرایط مالی، زیست محیطی و سیاست های خارجی و از همه مهم تر چالش های امنیتی مرتبط با فراوری، حمل ونقل و مصرف انرژی در آنها در نظر گرفته گردد.

چشم انداز در حال تغییر آینده انرژی برای اقتصادهای پایه نفتی دارای پنج فرایند و محرک تغییر الگوهای تقاضا، تغییر گزینه های تأمین و عرضه منابع، نوسانات قیمت و تأخیر در سرمایه گذاری، بازیگران نوظهور، صف آرایی های جدید و قوانین نوین و تغییرات آب و هوایی است. تغییر الگوی تقاضا طبق بیشتر پیش بینی ها، رشد تقاضای انرژی در 25 سال آینده حدودا بین 40 تا 60 درصد برآورد شده است.

2-اما در حال حاضر تنها میزان انرژی مورداحتیاج دنیا مطرح نیست، بلکه ترکیب کشورهای اصلی متقاضی و تغییر الگوهای تقاضا نیز بسیار حائز اهمیت است. دراین ارتباط بد نیست یادآوری نمایم که در دهه های گذشته کشورهای OECD و یا کشورهای توسعه یافته سهم عمده ای از افزایش تقاضای انرژی را به خود اختصاص داده بودند، اما طی سال های اخیر و با ظهور قدرت های مالی نوظهور در دنیا و نیز رشد مالی نسبتا بالای کشورهای درحال توسعه، بخش اصلی افزایش در تقاضای انرژی به این کشورها اختصاص یافته است، به طوری که بیش از 75 درصد رشد تقاضای جدید انرژی بر اساس انتخاب این کشورها شکل خواهد گرفت و نوع احتیاج آینده این کشورها به حامل های انرژی موجب تغییر سهم هر یک از منابع انرژی در سبد مصرفی انرژی دنیا خواهد شد. این تغییرات ضمن آنکه موجب تغییر الگوهای تقاضای انرژی می گردد، باعث ایجاد پیوندهای ژئوپلیتیکی جدید بر پایه الگوهای مصرف فعلی و نیز افزایش مصرف سوخت های فسیلی و تأثیرات آب و هوایی ناشی از آن خواهد شد.

3-تقاضای انرژی اولیه در کشورهای غیر OECD از 6600 میلیون تن در سال 2010 به حدود 10800 میلیون تن در سال 2035 افزایش خواهد یافت و این شامل 90 درصد از رشد تقاضای انرژی تا سال 2035 خواهد بود. به طورکلی کشورهای غیر OECD درمجموع 54% از تقاضای انرژی دنیا را در سال 2010 به خود اختصاص داده بودند که این رقم در سال 2035 به 64% درصد افزایش خواهد یافت.

4-افزایش تقاضای انرژی در کشورهای غیر OECD در مقایسه با کشورهای OECD با عواملی همچون افزایش نرخ رشد جمعیت و فعالیت های مالی و شهرنشینی در این کشورها سازگاری دارد. متوسط نرخ رشد سالیانه انرژی به ویژه نفت خام و گاز در کشورهای غیر OECD در دوره چشم انداز فوق 9.1 درصد است. درعین حال سهم جمعیت دنیای در کشورهای غیر OECD از 82 درصد در سال 2010 به 84 درصد در سال 2035 افزایش خواهد یافت. همچنین نسبت افراد شهرنشین این کشورها نیز از 44 درصد به 57 درصد و بیشتر افزایش خواهد یافت. همچنین ارقام عملکرد سال 2015 و آخرین برآورد تقاضای میان مدت نفت خام دنیا طی سال های 2016 تا 2019 بیانگر نقش قابل توجه کشورهای چین و هند در افزایش دنیای تقاضای نفت خام است.

5- لذا تمامی افزایش تقاضا متوجه کشورهای درحال توسعه و در حدود 10.5 میلیون بشکه در روز خواهد بود که بخش عمده آن به میزان 55 میلیون بشکه در روز به چین و هند اختصاص خواهد داشت. این موضوع مؤید جابجایی بازار نفت خام و انرژی دنیای است. در ضمن تغییر گزینه های تأمین عرضه در دهه نخست قرن بیست و یکم و باوجود پیش بینی ها در مورد فرایند نزولی عرضه منابع فسیلی و نگرانی ها از تأمین انرژی دنیا و تحولات گسترده در حوزه فناوری های استخراج و بهره برداری از منابع نامتعارف نفت و گاز حجم مجموع منابع متعارف و غیرمتعارف انرژی دنیا را به نحو قابل ملاحظه ای افزایش داد. این در حالی است که در حال حاضر دسترسی فراوری، تبدیل و ارسال این منابع به نحو مطمئن مقرون به صرفه و مطابق با رویکردهای زیست محیطی به مقاصدی که احتیاجمند این منابع هستند بسیار هزینه بر است. به طورکلی منابع متعارف نفت و گاز ازنظر جغرافیایی در مناطق خاورمیانه آمریکـای لاتین و آسیای میانه و قفقـاز واقع شده اند و باوجودآن نیمکره غربی ازنظر منابع سوخت های غیرمتعارف مانند Shale Oil و یا Oil Sand و منابع گازی غیرمتعارف و ذخایر نفت خام فوق سنگین بسیار غنی است، استخراج و پالایش این گونه منابع چالش بزرگی به خصوص در دوره محدودیت کربن ایجاد نموده است. نکته حائز اهمیت آن است که انقلاب فراوری نفت و گاز در آمریکا که ناشی از شروع فراوری قابل توجه از منابع نامتعارف در این کشور است، حداقل تا یک دهه آینده در سایر نقاط دنیا به وقوع نخواهد پیوست. البته دلایل عمده این امر را می توان توانمندی تکنولوژیکی و فنی بالای شرکت های نفتی آمریکایی در زمینه فراوری نفت نامتعارف در مقایسه با سایر شرکت ها، کوشش این شرکت ها برای حفظ حقوق معنوی و عدم اعطای تکنولوژی استخراج نفت از این میادین به شرکت های دیگر، دسترسی به امکانات و تجهیزات پیشرفته و فراوان از سوی شرکت های خصوصی فعال در این زمینه و بازارهای مالی فعال برای پشتیبانی و حمایت مالی جهت توسعه میادین نفتی در آمریکای شمالی برشمرد.

6-برآورد اخیر آژانس بین المللی انرژی با تائید تحلیل فوق، نشان می دهد که بیشترین فراوری نفت خام از محل منابع متعارف طی سال های 2020 تا 2035 مربوط به منطقه خاورمیانه و بیشترین افزایش فراوری از محل منابع غیرمتعارف به طور عمده مختص حوزه آمریکای شمالی خواهد بود. نکته جالب توجه این است که میزان رشد و فراوری نفت خام در سال 2018 نیز به نوعی شروع این فرایند نوظهور را تائید کرده است. در سال فوق میزان فراوری نفت خام دنیا 2.1 میلیون بشکه در روز افزایش یافت که بخش عمده آن ناشی از افزایش فراوری عراق، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و کویت (از محل منابع متعارف) و آمریکا (از محل منابع نامتعارف) بوده است. کشورهای عضو اوپک در سال 2019 درمجموع 3.2 میلیون بشکه در روز افزایش فراوری را داشتند که 2.1 میلیون بشکه در روز آن به عربستان سعودی اختصاص داشته است. بر اساس آخرین مطالعات انجام شده توسط دانشگاه هاروارد در مورد دور نمای عرضه نفت خام که به صورت میدان به میدان و با ارزیابی پروژه های مختلف اکتشاف و توسعه میادین نفتی کشورهای مختلف دنیا و بر مبنای رویکرد پایین به بالا انجام شده است، در سال 2030 افزایش ظرفیت فراوری نفت خام به میزان 49 میلیون بشکه در روز شامل نفت خام و NGL تخمین زده می گردد که معادل نیمی از ظرفیت فراوری 83 میلیون بشکه ای در روز فعلی دنیا است.

7-در ادامه همین مطالعه، اصلاحات مربوط به ریسک تمامی فاکتورهای تأثیرگذار بر اجرای پروژه های بخش بالادستی نفت اعمال شده و میزان افزایش ظرفیت فراوری نفت خام دنیا 29 میلیون بشکه در روز برآورد شد. بر این اساس نباید نگرانی چندانی در قبال تأمین نفت مورداحتیاج دنیا داشت مگر اینکه میزان نرخ رشد تقاضای نفت خام تا سال 2035 به طور متوسط سالانه بیش از 6.1 درصد در سال باشد که طبق پیش بینی های انجام شده با ادامه بحران مالی در اتحادیه اروپا، زمان بر بودن کامل خروج آمریکا از رکود کرونایی و نیز کاهش نسبی نرخ رشد مالی چین و دیگر اقتصادهای نوظهور در میان مدت، تحقق این امر چندان متحمل نیست.

8-موج ناآرامی های سیاسی و مردمی در لیبی و سایر کشورهای حوزه خاورمیانه و شمال آفریقا مجددا توجه همگان را به اطمینان از تأمین منابع انرژی از بعضی مناطق خاص معطوف کرده است. افزایش شتابان استفاده از منابع انرژی های تجدید پذیر و تکنولوژی های جدید زمینه مساعدی برای جایگزینی انرژی تجدید پذیر به جای منابع تجدید ناپذیر را فراهم کرده است. وسعت تقاضای دنیا و هزینه ایجاد زیرساخت های جدید برای انتقال انرژی در کنار چالش های فنی و تکنولوژی ناشی از تنوع منابع انرژی تجدید پذیر، از آن است که جایگزینی منابع انرژی دارای کربن کمتر، بدون وقوع هرگونه پیشرفت و یا کشفی مهم، چندین دهه به طول خواهد انجامید. در ضمنً نوسانات شدید در قیمت حامل های انرژی به ویژه نفت خام منجر به عقیم ماندن سرمایه گذاری پروژه ها و یا محدودیت آنها شده است. این تأخیر در سرمایه گذاری فرصت و زمان کافی برای ورود انرژی های جدید به بازار را فراهم خواهد نمود. نمونه شاخص این نوسانات را می توان در قیمت نفت خام برنت طی 5 سال گذشته مشاهده نمود که نوسانات بسیار زیادی را تجربه کرده است. در ضمنً بر اساس مطالعات انجام شده یکی از مهم ترین الزامات سرمایه گذاری کافی در بخش بالادستی صنعت نفت، باقی ماندن قیمت نفت خام در سطحی بالاتر از 70 دلار به ازای هر بشکه در بلندمدت است. درواقع با توجه به هزینه های فعلی، در قیمت های کمتر از 70 دلار حداکثر 20 درصد از برنامه های فراوری نفت پیش بینی شده در آینده مالی خواهد بود.

9- فرایند افزایش قیمت و درآمدهای نفتی موجب فراوانی دارایی صندوق های ملی برای دارندگان منابع طبیعی و اقتصادهای درحال توسعه شده است که این امکان تأمین مالی و انجام سرمایه گذاری های جدید در پروژه های داخلی یا خارجی با استفاده از منابع داخلی و بدون احتیاج به درخواست یاری از مؤسسات وام دهنده بین المللی مانند بانک دنیای، صندوق بین المللی پول و بانک های توسعه ای منطقه ای را فراهم کرده است؛ اما حاکمیت دولت ها و محدودیت های دسترسی به منابع طبیعی، موجب ایجاد بی اطمینانی و محدودیت در فرصت های سرمایه گذاری شده است؛ اما بدون شک در آینده دورتر، آمریکا به تنهایی توانایی کافی برای کنترل چین را نخواهد داشت؛ بنابراین احتمالاً به دنبال اتحاد با کشورهایی است که ارزش های مشترکی با آمریکا دارند.

در جمع بندی و کلام آخرمی توان گفت که محتمل ترین چشم انداز آینده اقتصادهای پایه نفتی که آینده ژئوپلیتیکی دنیا را می تواند شکل گیری نماید اتحاد بین قاره ای هست. طی دو دهه آینده دو قدرت اصلی مجموعه آتلانتیک یعنی اتحادیه اروپا و آمریکا برای جلوگیری از هرگونه چالش بر هم زننده اقتدار اتحاد بین قاره ای، اقدام به یارگیری از قدرت منطقه ای هماهنگ با خود جهت تحکیم اقتدار این مجموعه خواهند کرد. البته سایر قدرت های رو به رشد نظیر چین، ژاپن، روسیه و هند هم متحمل ترین سناریو در این زمینه برای همکاری متقابل بوده که در طی دو دهه آینده قدرت نمایی خواهند کرد؛ اما درمجموع و در طی دو دهه آینده یکی از دو قدرت چین و یا ایالات متحده بر دنیا مسلط خواهند شد و نبض اقتصادهای پایه نفتی و چالش های حاکم بر آن را عهده دار بوده و برای جلب سایر قدرت های دنیای از منظر نفوذ تأثیرپذیری انرژی در راهنمایی اجرایی و عملیاتی خود اقدام خواهند نمود.

دنیا برای تأمین بیش از 80 درصد از تقاضای انرژی به سوخت های فسیلی وابسته است و کاهش این وابستگی مستلزم سرمایه گذاری های جدید و استفاده از تکنولوژی های پیشرفته و پرهزینه است. البته بااین وجود بعضی اتفاقات سال های اخیر بر بهبود فرایند حرکت دنیا به سمت انرژی های کم کربن مؤثر بوده است. چراکه بر اساس پیش بینی های انجام شده مجموع آلودگی های ناشی از انواع حامل های انرژی در 15 سال آینده معادل سه چهارم کل آلودگی های ایجاد شده ظرف 110 سال گذشته خواهد بود. به عبارت دیگر در عصر حاضر هرگونه برنامه ریزی بلندمدت با رویکرد درون گرایی و انکار نقش سایر بازیگران، ناموفق و محکوم به شکست است و پیامدهای منفی قابل ملاحظه ای را برای صنعت نفت و گاز و به تبع آن توسعه مالی کشور به دنبال خواهد داشت

ذکر این نکته لازم است که بعضی از کشورهای غربی به دنبال آن هستند که آینده محتمل بازار انرژی را به گونه ای ترسیم نمایند که ایران نقشی کم رنگ و حاشیه ای در برقراری تعادل میان مدت و بلندمدت عرضه تقاضای نفت و گاز دنیا داشته باشد؛ بنابراین باید از هم اکنون با آنالیز و مطالعه فرایندهای آینده و نوظهور بازار انرژی دنیا و تدوین برنامه های راهبردی مناسب برای ساختن آینده مطلوب صنعت نفت و گاز و درنهایت حوزه انرژی و گستردگی آن در کشور گام برداریم.